Wystawa bursztynu na 75-lecie Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży

Jubileuszowa wystawa „Bursztyn. Dar prastarych drzew”, czynna od 13 października 2023 roku do 4 lutego 2024 roku, będzie prezentacją obiektów ze zbiorów warszawskiego Muzeum Ziemi  Polskiej Akademii Nauk, Muzeum Inkluzji w Bursztynie Katedry Zoologii Bezkręgowców i Parazytologii Wydziału Biologii Uniwersytetu Gdańskiego, Muzeum Bursztynu, oddziału Muzeum Gdańska oraz muzeum łomżyńskiego, dopełnionych zdjęciami i multimediami.

Bursztyn jest darem prastarych drzew. Lasy, które dały początek bursztynom, rosły co najmniej 40 milionów lat temu na obszarach  południowej Fennoskandii. Był to olbrzymi ląd, który dziś możemy identyfikować z obszarami  Norwegii, Szwecji, Finlandii, Półwyspu Kolskiego i Morza Bałtyckiego. Obszar pokryty lasami zajmowałby obecnie całą  północną oraz większe partie środkowej i wschodniej Europy, a na południe od tych terenów rozpościerało się eoceńskie morze. Czas trwania  lasów  bursztynowych oceniany jest na minimum 18 milionów lat. Lepka żywica wydzielana obficie przez drzewa lasu bursztynowego  była śmiertelną pułapką dla wielu stworzeń i sarkofagiem dla roślin i zwierząt. Jednak ogół inkluzji w bursztynie bałtyckim nie odzwierciedla składu fauny i flory eoceńskich lasów, lecz jednie tę jej część, która została zamknięta w żywicy.

 Wszystko, co jest w bursztynie i dostało się tam w sposób naturalny, jest inkluzją ale nie znaczy to, że jest to skamieniałość.  Inkluzja jest pojęciem  znacznie szerszym: obejmuje zarówno zachowane w bursztynie organizmy, jak i inne nieorganiczne substancje, np. gaz, woda, piryt, a czasem nawet bursztyn – bursztyn w bursztynie. Inkluzja  z języka łacińskiego „includer” : zamknąć, włączyć; inna nazwa  „wrostki”, a po kurpiowsku „wścibki”.

Dzięki inkluzjom naukowcy określili niektóre gatunki floty i fauny bursztynowego lasu. Wielka różnorodność gatunków zachowanych w inkluzjach roślinnych dowodzi zmiennego klimatu obszarów  lasu bursztynowego – od umiarkowanego do subtropikalnego. 

Na podstawie inkluzji roślinnych oznaczono dotychczas ponad 300 gatunków drzew, krzewów i roślin zielonych z różnych siedlisk. W lesie tym  współistniały rośliny górskie, nizinne, bagienne,  jednocześnie o  różnych wymaganiach klimatycznych, począwszy od  klimatu umiarkowanego do subtropikalnego. Można przypuszczać, że ta różnorodność szczątków roślinnych wynika nie tylko ze zmiennego ukształtowania terenu, na którym rosły te lasy ale również z faktu, że obszary te  znajdowały się właśnie  na granicy dwóch stref klimatycznych - umiarkowanej i subtropikalnej. Na obszarach  tych następowało przenikanie się flory strefy umiarkowanej,  w której rosły lasy z przewagą  drzew  sezonowo gubiących liście, z florą subtropikalną  wiecznie zieloną  z licznymi palmami, przesuwającą się z południa  na północ w cieplejszych  okresach klimatycznych.  Wiecznie zielone lasy dotarły najdalej na północ w okresie eocenu, osiągając 60 stopień  szerokości geograficznej północnej.  Średnia wielkość inkluzji zwierzęcej wynosi ok. 1 cm, czyściej występują mniejsze o długości od 1 do 5 mm. W bursztynie bałtyckim odkryto dotychczas ok. 3 tys. gatunków zwierząt. Zatopione w bursztynie organizmy są w środku puste. Powodem tego jest utrata wody wyciągniętej przez  otaczającą  stworzenie żywicę. Ciało wysycha  i wypełnia się gazem powstałym w wyniku reakcji chemicznych, zachodzących między tkankami a żywicą. Stwardniała żywica działa jak forma zachowująca pierwotny kształt.

Wystawę „Bursztyn. Dar prastarych drzew” dopełnią różne wydarzenia. Dr Elżbieta Sontag z Muzeum Inkluzji w Bursztynie Uniwersytetu Gdańskiego 21 października wygłosi prelekcję „Inkluzje – tajemnice bursztynowych lasów ukryte w skamieniałościach”. Autor tego tekstu 18 listopada zaplanował wykład „Bursztyn. Powstanie i właściwości”, a 9 grudnia Katarzyna Kwiatkowska z Muzeum Ziemi PAN opowie „Co o bursztynie wiedzieć trzeba”. 

18 listopada odbędzie się również „Dzień bursztynu kurpiowskiego” z udziałem bursztyniarza Zdzisława Bziukiewicza oraz innych twórców ludowych. Wszystkie prelekcje odbędą się o godzinie 13:00. 

tekst: dr Jerzy Jastrzębski, starszy kustosz Działu Bursztynu Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży, kurator wystawy