Łomża

ŁOMŻA powstała w X wieku w odległości 5 km na wschód od obecnego centrum, na wysokiej skarpie doliny rzeki Narew. Pozostałością po tamtych czasach jest olbrzymie grodzisko nazwane „Górą Królowej Bony” oraz „Wzgórzem św. Wawrzyńca”. Usytuowanie miasta na obecnym miejscu nastąpiło w 2 połowie XIV w. Prawa miejskie ŁOMŻA otrzymała 15 czerwca 1418 roku od księcia Janusza I. Po śmierci ostatnich książąt mazowieckich i wcieleniu Mazowsza do Korony w 1526 roku, ŁOMŻA stała się miastem królewskim. Największy rozkwit miasta przypadł na wiek XV i XVI. Miasto leżało na szlaku rzecznym Narew-Wisła, posiadało port i sześć mostów. Otoczone było wałami. Stąd rozchodziły się ważne szlaki handlowe do Prus, Wilna, Rusi i na zachód Europy. ŁOMŻA była ośrodkiem handlu, rzemiosła, siedzibą urzędów i sejmików. W połowie XVI wieku liczyła 3300 mieszkańców, ponad 540 domów, 7 kościołów, miała dwór królewski, ludwisarnię, arsenał, łaźnię, spichlerze zbożowe, magazyny soli i inne budowle. W połowie XVII wieku nastąpił upadek miasta spowodowany wojnami szwedzkimi oraz licznymi pożarami i klęskami żywiołowymi. Ponowny wzrost i ożywienie gospodarcze przypadły na wiek XIX-XX, co związane było między innymi z powstaniem nowych węzłów komunikacyjnych. Nastąpiła dalsza rozbudowa miasta, które rozwinęło się stopniowo w ośrodek o charakterze przemysłowo-handlowym. W 1806 roku miasto liczyło około 6000 mieszkańców. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego Łomża została siedzibą władz departamentu. Z chwilą utworzenia Królestwa Polskiego, od 1816 roku, została głównym miastem obwodu łomżyńskiego w województwie augustowskim. W 50 lat później Łomżę wyznaczono na stolicę guberni. Szczególnie szybki rozwój nastąpił w latach 1867-1915, gdy ŁOMŻA stała się głównym miastem guberni łomżyńskiej i władz gubernialnych, powiatowych i miejskich. I wojna światowa zahamowała szybko postępujący rozwój. W 1925 roku powstała diecezja łomżyńska. Miasto stało się siedzibą biskupa i uznawane było za jedno z największych ośrodków miejskich na obszarze północno-wschodniego Mazowsza. W 1912 roku miasto liczyło około 22000 mieszkańców, a w 1939 roku 27000 (bez wojska). II wojna światowa przyniosła ze sobą zniszczenia. Miasto legło w gruzach aż w 70%. W wyniku deportacji i mordów liczba ludności zmalała o 60%. Wyzwolenie Łomży nastąpiło 13 września 1944 roku. W latach 1946-1975 odbudowano najstarszą część ŁOMŻY. Wybudowano kilka osiedli mieszkaniowych. Uruchomiono miejską komunikację autobusową. Powstały liczne zakłady przemysłowe oraz oddano do użytku ciepłownię miejską. W 1975 roku ŁOMŻA stała się stolicą województwa łomżyńskiego. W latach 1978-1990 nastąpił gwałtowny wzrost gospodarczy oraz rozwój budownictwa mieszkaniowego. Powstały nowe osiedla mieszkaniowe w tym szczególnie osiedla spółdzielczego budownictwa mieszkaniowego w zabudowie wielorodzinnej. W tych latach praktycznie podwojony został obszar terenów zainwestowanych. Funkcję stolicy województwa łomżyńskiego ŁOMŻA pełniła do 31.XII.1998 roku.

W dzisiejszej Starej Łomży znajdują się dwa wysokie wzgórza: Góra Królowej Bony i Wzgórze Świętego Wawrzyńca. Góra Królowej Bony to pozostałość po dużym grodzisku z okresu wczesnego średniowiecza. Jego położenie wskazuje na charakter obronny. Od północnego wchodu zabezpieczeniem dla grodu była nie tylko Narew, ale także szeroka i bagnista dolina rzeki. Do dnia dzisiejszego zachowały się także pozostałości wałów ziemnych otaczających gród. Na sąsiednim wzniesieniu zwanym Górą Świętego Wawrzyńca według legendy i zapisków kościelnych miał stać kościół parafialny wybudowany przez św. Brunona z Kwerfurtu, około 1000 roku. Święty ten niosąc wiarę chrześcijańską pogańskim ludom na pograniczu prusko-jaćwieskim poniósł śmierć męczeńską w 1009 roku zaledwie kilkadziesiąt kilometrów na wschód od tego miejsca w okolicach dzisiejszej Wizny. Prawdziwości legendy tej nie wykluczają wykopaliska archeologiczne prowadzone na wzgórzu, które potwierdziły, że w miejscu tym na pewno stał pierwszy kościół chrześcijański na Wschodnim Mazowszu, a wybudowano go właśnie z okresie wczesnego średniowiecza.

Gród w Starej Łomży rozwijał się prężnie dopóty dopóki ziemie wschodniego Mazowsza najeżdżały plemiona pruskie, jaćwieskie i litewskie. Po unii Polsko-Litewskiej niebezpieczeństwo to znacznie zmalało, a dawni łomżanie pomyśleli o przeprowadzce na tereny bardziej dogodne do kontaktów, zwłaszcza handlowych, z dawnymi wrogami.